ფემინიზმი არის მსოფლმხედველობა, რომლის მიხედვითაც ქალებს უნდა ჰქონდეთ ეკონომიკური, სოციალური, სამოქალაქო, პოლიტიკური და კულტურული უფლებები. ამ მიზნის მისაღწევად ქალებს ხანგრძლივი, წინააღმდეგობრივი და საინტერესო გზის გავლა მოუხდათ. ერთი მხრივ , ისინი იაზრებდნენ საკუთარ ადგილს საზოგადოებაში, სახელმწიფოში და მეორე მხრივ - იბრძოდნენ  ჩაგვრის განმაპირობებელი კულტურული ნორმების შესაცვლელად.

საუკუნეებით გამყარებულ რწმენა-წარმოდგენებში ქალის ადგილი და  რეალიზაციის ასპარეზი ზღვარდადებული, დეტერმინირებული იყო  რეპროდუქციული ფუნქციით, შვილების აღზრდით და ოჯახურ-ნათესაური ურთიერთობებით.

კერიასთან მსხდომი ან მოფუსფუსე ქალების გონება მხოლოდ იმ ნივთებით და ადამიანებით იყო დაკავებული, რომელთაც მათი ხელები სწვდებოდა, მათი გული თანაუგრძნობდა. ფარდის უკან მდგომ მამაკაცებს ბევრი ცრემლი დაუღვრიათ და ბევრჯერ აღუწერიათ ქალების ჭირ-ვარამი, მაგრამ ეს მაინც თანაგრძნობა იყო და არა - თანადგომა. ვერავინ შეძლო „ქალის ხვედრის“ გახმოვანება მანამ, სანამ  დედები, ცოლები და ქალიშვილები თავად არ ალაპარაკდნენ, თავად არ დასვეს მანამდე  ვერდასმული კითხვები: რა ხდება იქ, სადაც ჩვენ არ ვართ და რა მოხდება , როცა ოჯახის ზღურბლს გადავაბიჯებთ და  შევალთ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში?

ამ „გადალახვის“ და „დაეჭვების“  ისტორიას გვთავაზობს ფემინიზმი, როგორც კრიტიკული თეორია, რომელშიც არაფერია ისეთი, რაც ქალთა მოძრაობით არაა ნასაზრდოები. ქალთა განთავისუფლების სწორედ ეს „ზღვარგადასული“ ამბავი მინდა გიამბოთ,  ცოდნისა და ხმის, საკუთარი სხეულისა და მნიშვნელობის, დამოუკიდებლობისა და არჩევანის თავისუფლების მოპოვების ამბავი!

 

ნაწილი პირველი

განმანათლებლობა და განათლების უფლება : მერი უილსთონკრაფტი ჟან-ჟაკ რუსოს წინააღმდეგ

ქალების განათლების პრობლემატიზაციას მძლავრი ბიძგი  მისცა თავისუფლებისა და ადამიანის გონების არსის შესახებ დაწყებულმა ფილოსოფიურმა კამათმა, რომლის შედეგადაც გონებამ ღმერთი ჩაანაცვლა. 1776 წლის „ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია“ და 1789 წლის  „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია“

  განმანათლებლობის ეპოქის ოპტიმიზმს ასახავს:  ყველა ადამიანი გონიერია და თავისი ცხოვრებით სწორედ გონების განვითარებისკენ უნდა ისწრაფოდეს. თუმცა, იმ ეპოქის მოაზროვნეები ცნებაში „ადამიანი რაციონალური“/ The Man of Reason მხოლოდ მამაკაცებს გულისხმობდნენ. ქალებმა არად ჩააგდეს ვოლტერის, დიდროს, მონტესკიეს, რუსოს განსჯანი იმის თაობაზე, რომ ქალები არსებითად ემოციებისა და ვნებების ქმნილებები არიან და რომ მათ  ბიოლოგიური თავისებურებების გამო არ შეუძლიათ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობა. [1]

მერი უოლსტენკრაფტი (1759 – 1797) დაუპირისპირდა ქალის ბუნების, აზროვნების, უნარებისა და დანიშნულების შესახებ  არსებულ მოძველებულ შეხედულებებს. ნაშრომში „ქალის უფლებების დაცვა“ (1792)  ცენტრალურია აღზრდის სისტემა, რომელმაც ჟან ჟაკ რუსოს მიხედვით, ვაჟები სახელწიფო მოღვაწეებად, მოქალაქეებად უნდა მოამზადოს, ხოლო გოგონები - დედებად და ცოლებად. ავტორი საკუთარ პოზიციას  შემდეგ  არგუმენტებზე აფუძნებს: პირველი -  ქალების ნაკლებად განვითარებული აზროვნების უნარი მათი სქესის ბუნებრივი ნიშანი კი არ არის, არამედ მაღალი კლასის წარმომადგენელი ქალების პატივმოყვარეობის შედეგია. მათ ურჩევნიათ „დაატკბონ მამაკაცი“ საკუთარი სიკეკლუცით, სინაზით , ვიდრე - აიღონ წიგნი და  გონება ავარჯიშონ. მეორე -  გონიერება ქალებსა და მამაკაცებს ერთნაირად ახასიათებთ. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ ქალებს მისი განვითარების ნაკლები საშუალება და უფლება აქვთ. მესამე -  ადამიანის სათნოება/ზნეობა სქესით განპირობებული ვერ იქნება. დედის/ცოლის თავისთავადი სათნოება/ზნეობრიობა მამაკაცებმა მოიგონეს იმისთვის, რომ ქალები დაიმორჩილონ, უმანკოების საბურველით შემოსონ და  შეზღუდონ მათი ასპარეზი. მეოთხე -   ქალი, რომელმაც მხოლოდ მორჩილება იცის და არ არის თავის არჩევანში თავისუფალი, ვერ იქნება კარგი აღმზრდელი. მხოლოდ განათლებულ ქალს შეუძლია ღირსეული შთამომავლობის/კულტურის კვლავწარმოება. [2]

ამ არგუმენტებიდან გამომდინარე, მერი უოლსტენკრაფტიმ გაკვალა ბილიკი, რომელსაც თანასწორი ღირებულების აღიარებიდან თანაბარ უფლებებამდე მივყავართ. სწორედ მისმა მოღვაწეობამ და გაბატონებული ნორმების კრიტიკამ გახადა შესაძლებელი ქალების განათლება და მათი დაშვება ცოდნისა და აზროვნების სფეროებში.  საკუთარი ეპოქის კარგად მცოდნეს, ესმოდა, რომ ეკონომიკური დამოუკიდებლობის მიღწევის გარეშე, ქალები ვერც სახლში და ვერც საზოგადოებაში საკუთარ პოზიციებს ვერ გაიმყარებდნენ. სწორედ ცოდნის, საკუთრებისა და ქონების ფლობა იყო იმის წინა პირობა, რომ მათ საკუთარი ფუნქცია კარგად შეესრულებინათ. კულტურის მიერ ქალისთვის მინიჭებულ როლს იგი განიხილავს არა როგორც ჩაგვრისა და შევიწროების ინსტრუმენტს, არამედ - როგორც რაციონალური მოქალაქეობის ფორმას და პასუხისმგებლობას.

„... მამაკაცებმა რომ ბორკილებისგან გაგვათავისუფლონ, მონური მორჩილების ნაცვლად რაციონალურ თანამშრომლობაზე დაგვთანხმდნენ, მაშინ ისინი ჩვენში უფრო ყურადღებიან ქალიშვილებს, უფრო მოსიყვარულე დებს, უფრო ერთგულ ცოლებს, უფრო გონიერ დედებს - ერთი სიტყვით, უკეთეს მოქალაქეებს დაინახავდნენ“ [3]

მამაკაცების კეთილი ნების იმედად დარჩენილ ქალებს კიდევ მრავალი წელი მოუწიათ თვალსაწიერის და ასპარეზის გაფართოებისთვის ბრძოლა.  მათ უნდა დაემტკიცებინათ, რომ ემოციები, ვნებები, ინტუიცია, წარმოსახვა, პირადი გამოცდილება თანაბრად მნიშვნელოვანია/სასარგებლოა ოჯახსა და საზოგადოებაში. ამის პარალელურად   ქალებს თავადვე უნდა შეეტანათ ეს კატეგორიები იქ, სადაც მათ ასე გაურბოდნენ.

ქალებისთვის განათლების უფლების მინიჭებამ, როგორც ლიბერალური ფემინიზმის მონაპოვარმა, ასევე გზა გაუხსნა თანასწორობის იდეის აქტუალიზაციას პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სფეროში, რაზეც მე-18-19-ე საუკუნის მოაზროვნეთა მრავალი წელი დაიხარჯა.

ლიბერალიზმი და ქალის უფლებები: ჯონ სტიუარტ მილის „ქალის დაქვემდებარებულობა“

განმანათლებლობის იდეამ გონებაზე დაფუძნებული საზოგადოების შესახებ, საფუძველი გამოაცალა ქალის ჩამორჩენილობას, როგორც „ბუნებრივ ნორმას“. ისტორიული წარსულის ამ ბარბაროსული რელიქტის კრიტიკას ეძღვნება  ჯონ სტიუარტ მილის ნაშრომი „ქალის დაქვემდებარებულობა“ / John Stuart Mill “The Subjection of Woman”, 1861/ . სოციალური წნეხის და ცუდი განათლების გამო ქალები მართლაც ჩამორჩებოდნენ , მაგრამ ეს მხოლოდ მათი შევიწროების, ჩაგვრის და შესაძლებლობათა შეზღუდვის გამო ხდებოდა.

მილი ამოდის კანონმდებლობის ანალიზიდან, სადაც სქესთა შორის უფლებრივი განსხვავებები სწორედ უთანასწორობის და სოციალური უსამართლობის გარანტიაა. მისი აზრით, უნდა გაუქმდეს ქალის მონური მდგომარეობა ქორწინებაში, უნდა დამკვიდრდეს თანასწორი ხელმისაწვდომობა განათლებაზე, ანაზღაურებად შრომაზე, არჩევნებში მონაწილეობასა და პოლიტიკურ აქტიურობაზე.

ინგლისელი ფილოსოფოსის აზრით, ქალების აზროვნება ინტუიციური, პრაქტიკული და კონკრეტულია:

„ქალების აზროვნება იმიტომაა უაღრესად სასარგებლო, რომ იგი ნამდვილობას ანიჭებს მოაზროვნე მამაკაცების გამოგონილ აზრებს. ხოლო მამაკაცების აზროვნება სასარგებლოა იმით, რომ აფართოებს და მასშტაბურობას ანიჭებს ქალურს“.[4]

ეს შეხედულება მრავალჯერ გააკრიტიკეს ფემინისტებმა, რადგან ქალური აზროვნების ინტუიციური ბუნების აღიარებით ავტორი აგებს ინტელექტუალურ იერარქიას, სადაც მამაკაცი-გენიოსი ქალი-ასისტენტის  ნაკლებად მნიშვნელოვან უნარებს იყენებს. მილის პოზიციის ასეთი ინტერპრეტაცია არასწორი/უსამართლოა, რადგან იგი არცერთ მის ნაშრომში არ ამტკიცებდა, რომ რაციონალური აზროვნება ერთადერთი და საუკეთესოა და არც აზროვნების სხვადასხვაობას უკავშირებდა სქესთა შორის განსხვავებებს. „ლოგიკური“ და „ინტუიციური“ მასთან ურთიერთშემავსებელი ფენომენებია და არა - ურთიერთგამომრიცხავი ან მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი.

ჯონ სტიუარტ მილი ქალის მენტალური, სოციალური, პოლიტიკური დაქვემდებარების საფუძველს იმაში ხედავს, რომ იგი მამისეულ და ქმრის სახლში ეკონომიკურად დამოკიდებულია მამაკაცზე. სანამ იგი თავისუფლად არ აირჩევს საქმიანობის სფეროს და ოჯახს ეკონომიკური აუცილებლობის გამო შექმნის, მანამ არაფერი შეიცვლება:

„გათხოვებისას ქალი უკვე ირჩევს  საქმიანობის სფეროს ისევე, როგორც მამაკაცი პროფესიის არჩევისას. შეიძლება ითქვას, რომ  იგი საკუთარ სიცოცხლეს  მეურნეობის გაძღოლას, ბავშვების აღზრდას უძღვნის იმდენი წლის მანძილზე, რამდენიც ამ საქმეს სჭირდება. ამასობაში ქალი უარს ამბობს არა ყველა სხვა საქმეზე, არამედ მხოლოდ ისეთზე, რომელიც მის მიერ არჩეულ საქმიანობაში დააბრკოლებს. მუდმივი, სახლის გარეთ მოღვაწეობა დაოჯახებული ქალების გეგმაში არ შედის, თუკი საამისო საჭიროება სხვებს არ გაუჩნდათ..“[5]

მილის განმარტებით, ოჯახის შექმნა ასპარეზს უხშობს ქალს, რის გამოც შეუძლებელი ხდება მისი ჩართვა ანაზღაურებად შრომისა და პოლიტიკის სფეროებში. საკუთარი შემოსავლის ქონა საკმარისია, რათა ქალმა ქმრის პატივისცემა მოიპოვოს. ეს აზრი არ შეესაბამებოდა იმდროინდელი ფემინისტების და თვით მილის მეუღლის , ჰარიეტ ტეილორის პოზიციას, რომელის იდეებმა და საზოგადოებრივმა მოღვაწეობამ დიდი გავლენა მოახდინა  ფილოსოფოსის ნააზრევზე. თავის  არანაკლებ საინტერესო წიგნში „ქალთა განთავისუფლება (Harriet Taylor, “Enfranchisment of Women”, London, Virago, 1983) ჰარიეტი რადიკალურად განსხვავებულად ხედავს ქალის ეკონომიკური აქტიურების მნიშვნელობას:

„გათხოვილი ქალს შემოსავალი უნდა ჰქონდეს მაშინაც კი, როცა ეს თანხა საერთო-საოჯახოს უმნიშვნელოდ ზრდის. ამ გზით ქალი მოსამსახურის პოზიციიდან პარტნიორამდე მაღლდება..“[6]

 

ქალისა და მოქალაქე ქალის უფლებები : სუფრაჟისტები და მილიტანტები /ოლიმპია დე გუჟი, კრისტაბელ პანკჰერსტი

„ქალებო, გაიღვიძეთ... აღმოაჩინეთ თქვენი უფლებები. ბუნების ძლევამოსილი იმპერია უკვე აღარ არის გარემოცული ცრურწმენებით, ფანატიზმით, განსჯამდელი შეხედულებებითა და სიცრუით... “  - ასე მიმართავდა ოლიმპია დე გუჟი თავის თანამედროვე ქალებს, რომელთათვისაც მან „ქალისა და მოქალაქე ქალის უფლებათა დეკლარაცია“[7] დაწერა. ნაშრომში გაანალიზებულია  პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხი , როგორც აუცილებლობა  თავისუფლების, საკუთრების უფლების, უსაფრთხოების მოსაპოვებლად და ჩაგვრისადმი წინააღმდეგობის გაწევის საშუალება.

„რესპუბლიკელ ქალთა საზოგადოება“, რომელიც ოლიმპია დე გუჟმა ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის იდეას მიუძღვნა, რობესპიერმა შეავიწროვა, მის ლიდერს კი 1793 წელს გილიოტინაზე მოჰკვეთეს თავი. მიუხედავად ამ ტრაგიკული აღსასრულისა, დე გუჟმა უამრავი ქალი შთააგონა საიმისოდ, რომ გაერთიანებულიყვნენ სამართლიანობისა და თანასწორობის დროშის ქვეშ და საკუთარი მონაწილეობით შეეცვალათ სინამდვილე.

ხმის უფლების მოპოვებისა და თანასწორობისთვის მებრძოლნიც (suffragist) და კულტურული ნორმების წინააღმდეგ ამხედრებულნიც (suffragette) ერთნაირად დავალებულნი არიან დე გუჟის იდეებით.

კრისტაბელ პანკჰერსტი (1880 – 1958), მისი დედა - ემელინ პანკჰერსტი და დები სილვია და ადელა მებრძოლი, მილიტანტი ქალები იყვნენ. კრისტაბელის აზრით, ქალების, როგორც ჯგუფის, მორჩილება მამაკაცებისადმი საზოგადოების ყველა სხვა ასპექტის განმსაზღვრელი ფაქტორია და მამაკაცის შოვინიზმსა და ეგოიზმზეა დაფუძნებული. ეს ჩაგვრა ხორციელდება  ეკონომიკურ, პოლიტიკური, იდეოლოგიური და სექსუალური კონტროლის გზით. სწორედ ამიტომ ამ წესრიგის დეკონსტუქციისთვის საკმარისი არაა სარჩევნო ხმის მოპოვება ან პოლიტიკური მონაწილეობის გაზრდა. საჭიროა ბრძოლა არა „ქალბატონური“ მეთოდებით, არამედ კარდინალური იერიშით ყველა, ძალაუფლების მადეზორგანიზებელი ხერხით: მსვლელობებით, დემონსტრაციებით, უწესრიგობის მოწყობით, პარლამენტისთვის მუშაობის ხელის შეშლით. მისი აზრით მხოლოდ ეს სტრატეგია შეარყევდა პატრიარქატის ჰეგემონიას და აჩვენებდა მამაკაცურ კულტურას, რომ ქალები არ არიან პასიური, დამოკიდებული არსებები, „სუსტი სქესის“ წარმომადგენლები, არამედ საზოგადოების მნიშვნელოვანი, ძლიერი და ანგარიშგასაწევ ნაწილია.

პანკჰერსტის იდეა ჰქონდა, სუფრაჟისტების დღის წესრიგში შეეტანათ თანაბარ შრომაში თანაბარი ანაზღაურების და საოჯახო შრომაში, ბავშვის აღზრდაში მშობლების თანასწორი მონაწილეობის საკითხები, რაც იმდროინდელ ევროპაში და ამერიკაში სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენდა. 1913 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში „საშინელი ბოროტება და როგორ მოვსპოთ იგი“, მან პირველმა გაანალიზა ის უსამართლობა, რომელიც პროსტიტუციის კულტურულ ლეგიტიმაციას ედო საფუძვლად: თუ ქალს არ შეუძლია გაყიდოს თავისი შრომა და გამოიმუშაოს ფული ცხოვრებისთვის, მაშინ იგი იძულებულია გაყიდოს საკუთარი სხეული დროებით, როგორც მეძავმა ან სამუდამოდ - როგორც მეუღლემ.[8]  ინდუსტრიალიზაციის ბუმის პარალელურად, აღმოჩნდა რომ მამაკაცების 75-80 % ჰონორეით, სიფილისით ოყო დაავადებული და საფრთხეს უქმნიდა ქალებს და მთელს საზოგადოებას. მამაკაცებს შეუძლიათ  ისეთივე უბიწონი იყვნენ, როგორებიც ქალები არიან, მაგრამ ისინი ამას ნებაყოფლობით არასოდეს მოისურვებენ, ამიტომ ხმის უფლება უნდა მივცეთ ქალებს, ხოლო უბიწობა - მამაკაცებს, რადგან ხმის უფლება ქალებს მეორის მიღწევის ძალას მისცემს.  ეს ერთი შეხედვით „გადაჭარბებული“ შეფასება და პოზიცია ნამდვილად შეიცავდა დამაფიქრებელ, მაპროვოცირებელ ელემენტებს საიმისოდ, რომ ზნეობისა და საზოგადოებრივი წესრიგის საკითხებში ორმაგი სტანდარტი, სექსუალურობის კონტროლი დაძლეულიყო.

კრისტაბელ პანკჰერსტისათვის მიუღებელი იყო ომი, როგორც მამაკაცური აგრესიის დემონსტრირება და მართვის არაბუნებრივი სისტემის ტრაგიკული შედეგი, მაგრამ 1914 წელს მან საკუთარ გაზეთს „Suffragette” სახელი გადაარქვა და „Britane” უწოდა. სუფრაჟისტებმა პირველებმა დაიწყეს არასამხედრო ფორმაში გამოწყობილი ინგლისელი მამაკაცებისთვის თეთრი ბუმბულის, როგორც სიმხდალის სიმბოლოს, გადაცემა. 1921 წლიდან კრისტაბელი ქრისტეს მეორედ მოსვლის პროპაგანდისტად გადაიქცა და პირვანდელ იდეებს აღარ მიბრუნებია.

სუფრაჟისტული მოძრაობის ორივე მიმართულების დამსახურებაა, რომ ქალებმა ნელ-ნელა მოიპოვეს არჩევნებში მონაწილეობის, ხმის მიცემის უფლება. ეს გზა ქვეყნების მიხედვით ასე გამოიყურება:

1869 - ამერიკის შეერთებული შტატები, ვაიომინგის შტატი

1870 - ამერიკის შეერთებული შტატები, იუტას შტატი

1894 - ახალი ზელანდია

1895-97 -ავსტრალია

1906 - ფინეთი

1913 - ნორვეგია, დანია, ისლანდია

1917 - რუსეთი

1918 - დიდი ბრიტანეთი

1919 - გერმანია, ავსტრია, ჩეხეთი, პოლონეთი

1920 - უნგრეთი

1922 - ირლანდია

1933 - ესპანეთი

1944 - საფრანგეთი

1946 - იტალია, იუგოსლავია

1952 - საბერძნეთი

1972 - შვეიცარია

1984 - ლიხტენშტეინი

 

მარქსიზმი, სოციალიზმი და ქალის ჩაგვრა : ავგუსტ ბებელის „ქალი და სოციალიზმი“, კლარა ცეტკინი და ალექსანდრა კოლონტაი

1878 წელს გამოქვეყნებულმა ავგუსტ ბებელის ნაშრომმა „ქალი და სოციალიზმი“ (August Bebel, “woman and Socialism”, translated D. de Leon, New York labor Press, 1904)  საფუძველი დაუდო  კამათს: რა უნდა შესთავაზოს სოციალიზმმა ქალს? ავტორი მიიჩნევს, რომ ქალის ჩაგვრა კლასობრივი საზოგადოების შედეგია. პროლეტარული რევოლუცია მას ეკონომიკურ დამოუკიდებლობას, საოჯახო შრომისა და ბავშვების აღზრდის გასაზოგადოებრიობას მოუტანს.

მარქსისტებისგან განსხვავებით, ბებელი მიიჩნევდა, რომ მშრომელი ქალი დაჩაგრული იყო, როგორც ქალი და ექსპლუატირებული - როგორც დასაქმებული. ოჯახს გარეთ შრომის გარდა, ქალი სასომისხდილია შინ შრომით. იგი არანაკლებ იჩაგრება სექსუალური მორალის სფეროში არსებული ორმაგი სტანდარტით, გადაადგილების დამაბრკოლებელი ტრადიციული სამოსით. აქედან გამომდინარე,  ქალებს, კლასობრივი კუთვნილების მიუხედავად, საერთო ინტერესები აქვთ და ამიტომ მათი მოძრაობა განმათავისუფლებელი ბრძოლაა და არა - მუშა ქალების უფლებრივი წინსვლა.

კლარა ცეტკინისთვის კი ქალების განთავისუფლება მხოლოდ კაპიტალიზმის განადგურებით და სოციალიზმის გამარჯვებითაა შესაძლებელი.  „ქალთა საკითხის“ აქტუალურობაში მან მრავალი გერმანელი დაარწმუნა და უკვე 1900 წლისათვის მძლავრი მოძრაობა ჩამოაყალიბა. თუმცა, როგორც სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრს, სერიოზული უთანხმოება ჰქონდა თანაპარტიელებთან, რადგან მათგან განსხვავებით არ მიიჩნევდა, რომ სერიოზული სოციალური ტრანსფორმაცია შესაძლებელი იყო ევოლუციური გარდაქმნებისა და საპარლამენტო რეფორმების გზით.

ცეტკინის აზრით, მუშათა კლასის წარმომადგენელმა  ქალებმა და მამაკაცებმა ერთმანეთი უნდა განიხილონ, არა როგორც მჩაგვრელი და დაჩაგრული, არამედ  - როგორც ამხანაგები, რომლებიც საერთო საქმისთვის, სამართლიანობისთვის იბრძვიან. მისი მოსაზრება ხშირად უტოპიად რჩებოდა, რადგან პარტიულ მამაკაცთა უმრავლესობა ქალთა პრობლემებს ნაკლებად აქტუალურად მიიჩნევდა და ხშირად ხსნიდა დღის წესრიგიდან,   დასცინოდა და ამასხარავებდა სიტყვით გამომსვლელ ქალებს.

ქალებისთვის ყველაზე აქტუალური ქორწინების, ოჯახის და პირადი კეთილდღეობის საკითხები იყო. მათი უმრავლესობა ჩაგვრისა და შევიწროების მიზეზად  უმუშევრობას მიიჩნევდა და არა - პოლიტიკურ სისტემას. კლარა ცეტკინი ხედავდა ამას და ცდილობდა დაერწმუნებინა ისინი, რომ ყველა სიავის სათავე შრომის კაპიტალისტური განაწილებაა.

სექსუალური მორალის საკითხებში სრულიად შოკისმომგვრელი იყო ალესანდრა კოლონტაის შეხედულება იმასთან დაკავშირებით, რომ სექსი არც ცოდვაა და არც სამარცხვინო რამ, არამედ - ადამიანური ურთიერთობის უმაღლესი ფორმაა. ამასთანავე იგი სექსუალური ექსპერიმენტების მომხრე იყო, რაზეც ვლადიმერ ლენინი სიძულვილით საუბრობდა: „ცხადია, წყურვილი დაკმაყოფილებას მოითხოვს, მაგრამ ნუთუ ნორმალური ადამიანი ნორმალურ პირობებში გზაზე დაწვება და გუბეს წყალს დაეწაფება ან თუნდაც იმ ჭიქას, რომელსაც ათობით ტუჩის კვალი ატყვია?“ [9]

ალექსანდრა კოლონტაი ხედავდა, რომ იმ პერიოდის ქალებისათვის სექსუალური თავისუფლება ერთდროულად ნიშნავდა თავისუფლებას, თანასწორობას და დედობას. ეს არ იყო პრომისკუიტეტის მხარდაჭერა, რომელიც  მშრომელების  ჯანმრთელობას ემუქრება და სერიოზული ამოცანებისგან აცდენს.

„ამ ახალ, სულითა და ემოციებით კოლექტივისტურ საზოგადოებაში , მშრომელი და შემოქმედებითი კოლექტივის ყოველი წევრის ამხანაგურ ურთიერთობებში ეროსი საპატიო ადგილს დაიჭერს, როგორც განცდა, რომელიც ადამიანურ სიხარულს გაანაყოფიერებს და გაამრავლებს...“ [10]

ქალის  საყოველთაო ექსპლუატაციის საბჭოთა სისტემას „რაბოტნიცების“ და „კოლხოზნიცების“ შრომა სჭირდებოდა საიმისოდ, რომ განვითარებული სოციალიზმი აეშენებინა და კაპიტალისტურ სამყაროს გაჯიბრებოდა. ამიტომაც „დედობაც“ კი ქალური ეგოიზმის გამოვლინებად განიხილებოდა - სოციალისტურ საზოგადოებას ეს ეგოიზმი უნდა დაეძლია:

„ცხადია, დედობის ინსტინქტი ძლიერია და ის არ უნდა დაჩლუნგდეს. მაგრამ რატომ უნდა შემოიფარგლებოდეს ეს ინსტინქტი საკუთარ ბავშვზე ზრუნვითა და სიყვარულით? რატომ არ უნდა მივცეთ საშუალება მშრომელი კაცობრიობის ამ ღირებულ ინსტინქტს, რომ უმაღლეს სტადიამდე ამაღლდეს, როგორიცა სხვების ჩვილების მოფერება და სიყვარულია?“[11]

ქალის რეპროდუქციულ ფუნქციას კოლონტაი ისევე უყურებდა, როგორც პროდუქციის წარმოებას. მიუხედავად ამისა, 1917 წელს, მან მხარი დაუჭირა აბორტის ლეგალიზაციას (1936 წელს გააუქმა სტალინმა) , რადგან მშვენივრად ესმოდა, რომ საბჭოთა ქალების დიდ ნაწილს დედობა ნამდვილად არ მიაჩნდა მთავარ სოციალურ  დანიშნულებად.

 

ფემინიზმი და ეგზისტენციალიზმი: სიმონ დე ბოვუარის „მეორე სქესი“

XX საუკუნის შუა წლების საფრანგეთში საერო და სასულიერო ელიტა ჯერ კიდევ პატრიარქალური წარმოდგენებით იკვებებოდა. კათოლიკეები, ანტირესპუბლიკელები, სოციალისტები   ერთსულოვნები იყვნენ იმაში, რომ ქალის ადგილი სახლშია.

მიუხედავად იმისა, რომ სოციალისტური პარტია წლების განმავლობაში ქალების უფლებებს თეორიულად არ უარყოფდა, მაინც პრუდონის ანტიქალურ პოზიციას იზიარებდა ( ქალებს მხოლოდ ორი როლი შეიძლება ჰქონდეთ: დიასახლისის ან მეძავის) და ფემინიზმს საშუალო კლასის გამოგონილ იდეად მიიჩნევდა.

სიმონ დე ბოვუარი (1908-1986) მუდამ აცხადებდა, რომ ქალობა არასოდეს უნანია: „არათუ არ განვიცდიდი იმას, რომ ქალი ვარ, პირიქით, ოცი წლის ასაკიდან მე ორივე სქესის უპირატესობებით ვსარგებლობდი“[12]

კონსერვატიული, წვრილბურჟუაზიული ოჯახისა და გარემოს საზღვრები მან  განათლების მეშვეობით დაძლია. იგი უარყოფდა ოჯახსა და საზოგადოებაში დამკვიდრებულ, ტრადიციულად ქალურ როლებს. ყველაზე ახლო ურთიერთობა მას ფილოსოფოს ჟან-პოლ სარტრთან ჰქონდა, თუმცა მათ ოჯახად, ერთად არასოდეს უცხოვრიათ და არც ერთგულების მოთხოვნა წაუყენებიათ ერთმანეთისთვის.

1949 წელს ბოვუარმა გამოაქვეყნა ნაშრომი „მეორე სქესი“, როგორც პასუხი კითხვაზე - რას ნიშნავს იყო ქალი?   წიგნში გამოყენებულია ფილოსოფიური, ფსიქოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ისტორიული, ლიტერატურული და ცხოვრებისეული მასალის მთელი სპექტრი იმის დასამტკიცებლად, რომ ქალის თავისუფლებისათვის ძირითად წინააღმდეგობას წარმოადგენს არა ბიოლოგია ან პოლიტიკური და იურიდიული შეზღუდვები და არც მისი ეკონომიკური მდგომარეობა, არამედ უფრო საზოგადოებაში „ქალურობის“ წარმოების პროცესი. მისმა ცნობილმა ფრაზამ „ქალად კი არ იბადებიან, ქალები ხდებიან“ და გოგონების აღზრდის სისტემის ანალიზმა, მათთვის ადამიანური ბუნების სრული გამოვლენის შეზღუდვის გაცნობიერებამ იგი  ქალიშვილებისა და ქალების გამოცდილების შესწავლასთან მიიყვანა. ბოვუარის რეფლექსიის საგანი გახდა საზოგადოებაში აკრძალული თემები: მენსტრუაცია და სექსუალობა, რომლებსაც აკადემიური პუბლიკაციისთვის უპრეცედენტო გულახდილობით და გახსნილობით აანალიზებს.

რადიკალური ფემინისტების მსგავსად, ბოვუარმა დაინახა ცხოვრების არაპოლიტიკურ სფეროებსა და ძალაუფლების  სტრუქტურებს შორის კავშირი.

იმის განხილვის პროცესში, თუ რას ნიშნავს იყო ქალი, დე ბოვუარმა შემოგვთავაზა ქალის ფიზიოლოგიის დაწვრილებითი აღწერა. მან მენსტრუაციის, ორსულობის, ბავშვის შობის, ლაქტაციის პროცესები თანაგანცდის, აღტაცების გარეშე აღწერა და აჩვენა, რომ საკუთარ სხეულში ჩაჭედილი ქალები გვარის კვლავწარმოების მსხვერპლნი არიან.  ბიოლოგიურმა აგებულებამ აღარ უნდა განსაზღვროს საზოგადოებაში ქალის მდგომარეობა. სრულფასოვან ადამიანურ არსებად ქალი მხოლოდ თავისი ფიზიოლოგიის დაძლევით შეიძლება იქცეს. მამაკაცების მსგავსად, ქალები შეძლებენ დამოუკიდებელად, რაციონალურად ორგანიზებულად ცხოვრებას, როგორც კი ხელოვნური შეზღუდვებისაგან, რწმენებისა და მითების  მორჩილებისაგან გათავისუფლდებიან.

ეგზისტენციური ფილოსოფიისთვის ყოფიერების ერთადერთი რეალობა ადამიანია, რომელმაც თავისი სამყარო თავადვე უნდა აავსოს შინაარსით. თავისუფალი ნება და თავისუფლებისკენ სწრაფვა საზოგადოებრივ კანონებზე და ცრურწმენებზე ძლიერია. ამიტომაა, რომ ფრანგი ფემინისტი არასოდეს ერიდებოდა “წინააღმდეგ” წასვლას, სკეპტიკურ, დამანგრეველ, შემაჯანჯღარებელ კითხვებს, რითაც საფუძველი გამოაცალა ქალის ჩაგვრის/დამორჩილების პატრიარქალურ ინჟინერიას, “ქალურობის” მშენებლობის ინტელექტუალურ ტრადიციას. 

სიმონ დე ბოვუარის აზრით, ფროიდისეული ფსიქოანალიზი (ანატომია – ეს ბედისწერაა) და ვულგარული მარქსიზმი (ადამიანის ბედი ეკონომიკურ პირობებზეა დამოკიდებული) ისევე , როგორც მთელი ისტორია, ქალებს თავისუფლების ასპარეზს უხშობს, აფერხებს თვითგამორკვევისა და თვითდგენის პროცესს:

„... ქალებად კი არ იბადებიან, ქალები ხდებიან. არც ბიოლოგიური, არც ფიზიკური, თუ ეკონომიკური ხვედრი არ განსაზღვრავს იმ ხატს, რომელსაც იძენს ადამიანის მდედრი საზოგადოებაში; მარტოოდენ ცივილიზაცია აყალიბებს მთლიანობაში ამ შუალედურ წარმონაქმნს მამრსა და კასტრატს შორის.,.. “

“ქალის” კონსტრუირების აქამდე დაფარული და იგნორირებული გამოცდილება “მეორე სქესის” უმთავრესი ნაწილია: მენსტრუაცია და სექსუალური ინიციაცია, ნარცისი, შეყვარებული, მისტიკოსი და ლესბოსელი ქალი...“

“მე ვიყავი თვრამეტი წლის როცა პირველად მენსტრუაცია მომივიდა. არავითარი გაფრთხილება ჩემთვის არ მოუციათ. ღამით დამეწყო ძლიერი სისხლდენა, რომელსაც მუცლის არეში ძლიერი ტკივილი ახლდა. მთელი ღამე, ვერცერთი წამით ვერ მოვისვენე.. დილით გული მიცემდა; გავიქეცი დედასთან და ტირილ-ტირილით ვკითხე რჩევა. მაგრამ პასუხად მხოლოდ ეს მკაცრი შენიშვნა მივიღე: „ უნდა შეგემჩნია უფრო ადრე და ასე არ დაგესვარა თეთრეული და ლოგინი“. სულ ეს იყო ახსნა. რასაკვირველია, თავს ვიტეხდი, რათა გამეგო რა დანაშაული შეიძლებოდა ჩამედინა...”

“... ქალის ვნება,  საკუთარი უფლებების ტოტალური უარყოფაა... ქალს სურს, რომ მას დაეუფლონ... მაშასადამე, ის მოითხოვს ვიღაცას, ვინც მას დაეუფლება, ვინც თვითონ არ მიეცემა, ვინც საკუთარ მე-ს არ დაივიწყებს; პირიქით, ვისაც სურს თავისი მე სიყვარულში გაამდიდროს... ქალი მიეცემა და ამის წყალობით მამაკაცი ამაღლდება...”

“მე დავიწყე კეკლუცობა. მჭირდებოდა რაღაც „გამღიზიანებელი“. ძალიან მიყვარდა ცეკვა; ცეკვისას თვალებს ვხუჭავდი, რათა ამ სიამოვნებას სრულად მივცემოდი. . . ცეკვისას მე განვიცდიდი ერთგვარ ექსჰიბიციონიზმს, რადგანაც მგრძნობელობა ჩემში სიმორცხვეს ჯაბნიდა. პირველი წელი მგზნებარედ ვცეკვავდი. მიყვარდა ძილი და ბევრი მეძინა, ვმასტურბირებდი ყოველდღე, ხშირად მთელი საათის განმავლობაში . . . ხშირად იქამდე, რომ ოფლში ვიღვრებოდი, აღარ შემეძლო გაგრძელება და დაღლილი ვიძინებდი... ვიწვოდი და თანახმა ვიყავი ნებისმიერ მამაკაცზე, რომელიც ჩემს დამშვიდებას მოინდომებდა. მე ვეძებდი არა ინდივიდს, არამედ კაცს...”

“... რომ აღარ ვილაპარაკოთ თითქმის პათოლოგიურ შემთხვევებზე, ისინი კი ხშირია, როდესაც დედა ერთგვარი ჯალათია, რომელიც ბავშვის ჩაგვრაში იკმაყოფილებს თავის დომინირებისა და სადისტურ ინსტინქტებს, დედისთვის  ქალიშვილი ობიექტს წარმოადგენს, რომლის სახითაც ის ცდილობს განმტკიცდეს, როგორც სუვერენული სუბიექტი: დედის ეს პრეტენზიები გოგონას წინააღმდეგობისა და ამბოხისკენ უბიძგებს...”

“... როდესაც მამაკაცისა და ქალის სექსუალურ ურთიერთობებზე პირველად დამელაპარაკნენ, მე განვაცხადე, რომ ეს შეუძლებელია, რადგანაც მაშინ ჩემს მშობლებსაც უნდა ჰქონოდათ ეს, მე კი მათ მეტისმეტად ვცემდი პატივს და მათ შორის ასეთ ურთიერთობას ვერ ვიჯერებდი. ვამბობდი, რომ ეს მეტისმეტი საზიზღრობაა, რათა მე როდისმე იგივე ჩავიდინო. სამწუხაროდ ძალიან მალე, როდესაც გავიგონე რას აკეთებდნენ ჩემი მშობლები, დავრწმუნდი, რომ ვცდებოდი. ეს მომენტი აუტანელი იყო, მე დავიფარე სახეზე საბანი, დავიცე ყურები და მინდოდა ამ ადგილიდან ათასი კილომეტრით შორს ვყოფილიყავი...”[13]

ასეთმა, აქამდე  გამოუთქმელმა შინაარსებმა გამოიწვია დუმილსა და მსხვერპლშეწირვაში ჩაძირული საზოგადოების გაღიზიანება, მაგრამ ქალებისათვის სიმონ დე ბოვუარი ალტერნატივების არსებობის სიმბოლოდ იქცა და რწმენად, რომ ქალს, ყველაფრის მიუხედავად, შეუძლია საკუთარი ცხოვრებით, საკუთარ ნებაზე, საკუთარი თავისთვის ცხოვრება, თუკი პირობითობებსა და ცრურწმენებს დაუძვრება.

 

თანამედროვე რადიკალური ფემინიზმი პატრიარქატის წინააღმდეგ : პატრიარქატი, ქალის შრომა და ქალის თავისუფლება /ქეით მილეთის „სექსუალური პოლიტიკა“ და ადრიენ რიჩის „ქალად დაბადებული“/

განათლებისა და სამოქალაქო - პოლიტიკური მონაწილეობის უფლების მოპოვების შემდეგ კვლავ იწყება „ქალის“ და „ქალურობის“ კონცეფციების სიღრმისეული კვლევა, ურომლისოდაც  სამყაროს შესახებ ცოდნა არასრულყოფილი და ნაკლოვანია. ამ ნაკლის დასაძლევად ჩვენი ცოდნა უნდა გაფართოვდეს და შეივსოს ახალი, ახლადაღმოჩენილი ხედვებითა და ფაქტორებით :

1. ქალის რეპროდუქციული როლი განაპირობებს სამყაროს შესახებ ისეთ წარმოდგენებს, რომლებიც სცილდება "გამოთვლებისა" და ფორმალური ლოგიკის სფეროს;

2. ქალის გაფანტული (არალოკალიზებული) მგრძნობელობა განაპირობებს მისი ცოდნის უფ-რო მრავალფეროვან ფორმებს;

3. ქალის განსხვავებული გამოცდილება განაპირობებს განსხვავებულ ეთიკურ სისტემას (ზრუნვა, ერთგულება, პასუხისმგებლობა);

4. ბავშვების აღმზრდელის როლი განაპირობებს ქალის აზროვნების განსაკუთრებულ წესს (პაციფიზმი).

ამ პერიოდიდან დაიწყო ერთგვაროვანი, მონოლითური “სქესის” ცნების დეკონსტრუქცია და განსხვავებათა რაციონალიზაცია, რის შედეგადაც  უნივერსალური, სქესობრივად  ნეიტრალური სუბიექტი უარყვეს და აქცენტი “სუბიექტურობის” სქესობრივად დიფერენცირებულ გაგებაზე გადაიტანეს.. ამის პარალელურად დაიწყო ქალის სივრცის, ცხოვრებისა და გამოცდილების მოდელებზე რეფლექსია, რამაც ხელი შეუწყო კონსოლიდაციის ტენდენციებს და ქალთა მოძრაობის დაკარგული ავტორიტეტის აღდგენას.

განსხვავებათა თეორია, რომელსაც ხშირად „გინოცენტრულად” (Gyne-ქალი) მოიხსენებენ  პოლიტიკურ დონეზე უმეტეს შემთხვევაში  ანტიმილიტარისტული და ეკოლოგიურია.

ქეით მილეთი თავის ნაშრომში ‘სექსუალური პოლიტიკა“ (Kate Millett, Seqsual Politics”, London, Virago, 1985) აკრიტიკებს პატრიარქატს, როგორც აბსოლუტური მართვის სიტემას:

„თუკი ჩავთვლით, რომ პატრიარქალური მმართველობა არის სისტემა, სადაც მოსახლეობის ქალური ნახევარი მამაკაცური ნახევრის მიერ კონტროლდება, მაშინ პატრიარქატის პრინციპები ორმაგ ძალაუფლებას გულისხმობს: მამაკაცებისას - ქალებზე და უფროსებისას - უმცროსებზე...“[14]

პატრიარქატის მხარდაჭერა და გამაგრება ორივე სქესის ადამიანისთვის სოციალიზაციის განმავლობაში მიმდინარეობს. იგი ოჯახში , აღზრდის პროცესში იწყება და ძლიერდება განათლების პროცესით, ლიტერატურასა და რელიგიასთან ზიარებით. ქალების ნაწილის ამ გზაზე ნელ-ნელა უყალიბდება თვითგვემის, თვითუარყოფისა და არასრულფასოვნების განცდა. ქალის ამ „შინაგან კოლონიზაციას“ ემატება ეკონომიკური ექსპლუატაცია.

საზოგადოებათა უმრავლესობაში პატრიარქატი ასევე ემყარება ქალების სექსუალურ ექსპლუატაციას და გაუპატიურებას. ამ კონტექსტში ქალისა და მამაკაცის სექსუალური ურთიერთობა სხვა არაფერია, თუ არა - მამაკაცური ძალაუფლების გამოვლინება. ამ წარმოდგენის დასამტკიცებლად ქეით მილეთი აანალიზებს 20-ე საუკუნის ოთხი მწერლის შემოქმედებას (დევიდ ჰერბერტ ლოურენსი, ჰენრი მილერი, ნორმან მაილერი, ჟანა ჟენე) სწორედ სექსუალური ცხოვრების აღწერა-გამოხატვის კუთხით და ახდენს სექსის, როგორც უხეში სექსუალური დათრგუნვის ინსტრუმენტის  დეკონსტრუირებას.

ადრიენ რიჩის „ქალად დაბადებული“ (Adrean Rich, “Of Woman Born”, Motherhood as Experience and Institution, London, Virago, 1977) დაგვაფიქრებს პატრიარქატის კრიტიკოსთა კონტრარგუმენტებზე, რომელთაგანაც არსებითია შემდეგი პოზიციები: პირველი - პატრიარქატის შესახებ არსებული რადიკალური, ფემინისტური თეორია უფრო აღწერითია, ვიდრე - ანალიტიკური. მას არ შეუძლია მამაკაცური ძალაუფლების წარმომავლობის ახსნა და ცხადია, ამიტომაც არ აქვს მისი შეცვლის სტრატეგიები. მეორე - ანტიპატრიარალურ აზრებს მივყავართ მამაკაცის, როგორც „მტრის“ ხატამდე და ლესბოსურ სეპარატიზმამდე, რაც ქალების დიდი ნაწილისთვის მიუღებელია. მესამე - პატრიარქატის თეორია /მილეთის მიერ სახელდებული/ არ ითვალისწინებს ისტორიას და დაფუძნებულია „ცრუ უნივერსალიზმზე“, რომელიც მხოლოდ საშუალო კლასის წარმომადგენელი, თეთრკანიანი ქალების გამოცდილებას ემყარება და არაფერს ამბობს მუშა, განვითარებადი სამყაროს წარმომადგენელ და შავკანიანი ქალების  შესახებ. მეოთხე - აღწერს რა მამაკაცების მიერ მთელი ისტორიის მანძილზე ჩადენილ უმსგავსობებს, პატრიარქატის თეორია ქალებს გვიხატავს როგორც მხოლოდ პასიურ მსხვერპლებს  და არა როგორც ისტორიის თანამონაწილეებს და სამომავლო ცვლილებების აგენტებს. ადრეულ ეპოქებში ქალებს მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირათ ძალაუფლების სისტემაში და სფეროთა ნაწილში დომინირებდნენ. ამ მატრიარქალური წესრიგის შეცვლა რევოლუციური გარდატეხა იყო და სერიოზული, მენტალური მიზეზები გააჩნდა:

“ადამიანის ცნობიერებაში უმნიშვნელოვანესი მომენტი დადგა მაშინ, როცა მამაკაცმა აღმოაჩინა, რომ ქალს ანაყოფიერებს არა მთვარე, გაზაფხულის წვიმა ან მიცვალებულთა სულები, არამედ - სწორედ ის, მამაკაცი და რომ ქალის მიერ მუცლით ნატარები და გაჩენილი ბავშვი, მისი შვილია, მისი უკვდავმყოფელი”

ადრიენ რიჩი მიიჩნევს, რომ ქალს ჩაგრავს არა შვილოსნობის ბიოლოგიური ფაქტი, არამედ ის გარემოება, რომ დედობა იშვიათად არის თავისუფალი არჩევანის შედეგი და  „სხვების“ მიერ კონტროლდება.

„... არაფერი ისე სიღრმისეულად არ აკავშირებს ადამიანს ბუნებასთან, როგორც ქალის რეპროდუქციული სისტემა, რომლის წყალობითაც ქალი მონაწილეობს დაბადებისა და სიცოცხლის მხარდაჭერის მარადიულ პროცესში. ამით ქალი ბუნების ნამდვილი შვილია, სწორედ ამ ბუნებრივ სიმრთელეშია მისი ძლიერების წყარო“

წყარო: ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდი